Λύτρας, Nικηφόρος

(Πύργος Τήνου 1832 – Αθήνα 1904). Ζωγράφος. Υπήρξε ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της ελληνικής τέχνης του 19ου αι. Ξεκίνησε τις σπουδές του στη Σχολή Καλών Τεχνών με καθηγητή τον Τιρς, ο οποίος αναγνώρισε το ταλέντο του και τον προσέλαβε, μαθητή ακόμα, ως βοηθό στην αγιογράφηση του ναού της Σωτείρας Λυκοδήμου (Ρωσική Εκκλησία). Μετά την αποφοίτησή του, έγινε υπότροφος του Ιδρύματος της Ευαγγελίστριας της Τήνου και συνέχισε την εκπαίδευσή του στην Ακαδημία του Μονάχου, στην τάξη του καθηγητή Πιλότι. Το 1866 επέστρεψε στην Αθήνα και διορίστηκε καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών. Κατά τη μακρόχρονη θητεία του ανανέωσε το σύστημα διδασκαλίας, εγκαινίασε τη σπουδή από το φυσικό και διαμόρφωσε πολλούς νεοέλληνες ζωγράφους. Σε μια επαγγελματικά άγονη εποχή για τους καλλιτέχνες στην Ελλάδα, αυτός κατόρθωσε να επιβληθεί, να σταδιοδρομήσει ικανοποιητικά και να κρατήσει τα σκήπτρα της ελληνικής ζωγραφικής μέχρι το τέλος της ζωής του. Η ζωγραφική του δραστηριότητα υπήρξε πολύπλευρη. Εξαιρετικά εργατικός, ασχολήθηκε σχεδόν με όλα τα ζωγραφικά είδη. Η θεματογραφία του περιλαμβάνει μυθολογικές σκηνές, ιστορικές συνθέσεις, ηθογραφίες, στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής, προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις κ.ά., που διακρίνονται για την ποικιλία της έμπνευσης και την ικανότητα –αντίστοιχη με αυτή των Ολλανδών ζωγράφων– να αξιοποιεί ζωγραφικά και ποιητικά τα πιο πεζά θέματα μέσω της τεχνικής. Αν και όφειλε τη φήμη του περισσότερο στις ηθογραφικές συνθέσεις, η προσωπογραφία αποτέλεσε πιθανότατα το είδος στο οποίο εκδηλώθηκε πληρέστερα η πολύπλευρη και ρωμαλέα ευαισθησία του. Από τον κύκλο αυτό ξεχωρίζουν οι μεγάλες, επίσημες, ολόσωμες προσωπογραφίες του Δημητρίου Σκαλιστήρη (Πρυτανεία Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Αθήνα), του Λυκούργου Λογοθέτη (Δημαρχείο, Βαθύ Σάμου), των βασιλέων Όθωνα και Αμαλίας (Εθνική Τράπεζα Ελλάδος, Αθήνα), του Ζωσιμά, της Κλεμάνς Σερπιέρη (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα) κ.ά. Οι μορφές καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του πίνακα και πλαισιώνονται από χαρακτηριστικά αντικείμενα της επαγγελματικής δραστηριότητάς τους ή από κλασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Το ακριβές και αδρό σχέδιο, οι αρμονικοί χρωματισμοί, η ποικιλία των τόνων και η συνθετική ένταξη στο περιβάλλον δίνουν στα έργα αυτά ξεχωριστή επιβλητικότητα. Μια δεύτερη κατηγορία αποτελούν οι μικρότερες προσωπογραφίες, ως επί το πλείστον ζωγραφικές προτομές, που διακρίνονται για τη ζωντάνια, την ψυχολογική διείσδυση και την τάση του καλλιτέχνη να παραμένει πιστός στα πραγματικά δεδομένα. Τέτοιου είδους είναι οι προσωπογραφίες διαφόρων λαϊκών τύπων (Ναυτικός καπνίζων, Εθνική Πινακοθήκη· Ο γέρο-ναύτης, Ο Φελάχος κ.ά.), οι αυτοπροσωπογραφίες του καλλιτέχνη, οι προσωπογραφίες των Ν. Κυριακίδη, Ρενιέρη, Αντωνίου Λύτρα κ.ά. Όπως όλοι οι σύγχρονοι ζωγράφοι, ο Λ. επιδόθηκε σε ηθογραφικά θέματα. Οι σκηνές –τραγικές ή ευχάριστες– ξεχωρίζουν από εκείνες του Γύζη ως προς το ότι δεν επιδιώκουν να δημιουργήσουν τύπους μεγαλύτερης ηθικής ή πνευματικής σημασίας, αλλά παρουσιάζουν την πραγματικότητα με τη μεγαλύτερη δυνατή αλήθεια. Η νατουραλιστική του διάθεση στηρίζεται καλλιτεχνικά με την ισορροπημένη σύνθεση, την αμοιβαία αντιστήριξη φωτός και σκιάς, τη χάρη και την απλότητα των στάσεων και των κινήσεων, την άρτια τεχνική απόδοση των ανθρώπινων μορφών και των αντικειμένων και την αρμονία των χρωματισμών· τα στοιχεία αυτά δίνουν στα έργα ένα ποιητικό περιεχόμενο και μια σχεδόν κλασική ευγένεια. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν: Τα κάλαντα (συλλογή I. Σερπιέρη, Αθήνα), Το Ψαριανό μοιρολόι (δοκίμιο, Εθνική Πινακοθήκη), Ο Γαλατάς (Εθνική Πινακοθήκη), Η Επιστροφή από το πανηγύρι της Πεντέλης (συλλογή Κουτλίδη, Αθήνα), Το Πεσκέσι, Η γυναίκα με τον κόκορα (και τα δύο στη συλλογή Καλκάνη), Η μελλόνυμφη (συλλογή Π. Ράλλη) κ.ά. Η πηγαία έμπνευση του Λ., εμπλουτισμένη από μια ασυνήθιστη επιδεξιότητα στον χειρισμό των τεχνικών μέσων, κατόρθωσε να ερμηνεύσει τα φαινόμενα της ζωής και της φύσης μέσα από την εσωτερική αρμονία των σχημάτων και των χρωμάτων. Η προσωπικότητα του καλλιτέχνη κυριάρχησε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στην ελληνική τέχνη. Οι μαθητές του, Γεώργιος Ιακωβίδης, Ουμβέρτος Αργυρός, Νικόλαος και Περικλής Λύτρας και πολλοί άλλοι, προσάρμοσαν τα διδάγματά του στο προσωπικό τους ύφος και στις νεότερες αναπαραστατικές τάσεις, αποτελώντας υπόδειγμα ακόμη και σήμερα. «Αμαλία», ελαιογραφία του Νικηφόρου Λύτρα (Γραφεία Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας· φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Χαρακτηριστική ελαιογραφία του Νικηφόρου Λύτρα, ο οποίος υπήρξε κλασικός εκφραστής του ηθογραφικού νατουραλισμού (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα· φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Λεπτομέρεια ελαιογραφίας με τίτλο «Το φίλημα», έργο του Νικηφόρου Λύτρα (Συλλογή Κουτλίδη· φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Λεπτομέρεια ελαιογραφίας του Νικηφόρου Λύτρα, με τίτλο «Η επιστροφή από την Πεντέλη (Συλλογή Κουτλίδη· φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Ο Νικηφόρος Λύτρας εμπνεύστηκε μεταξύ άλλων και από τους αγώνες του έθνους εναντίον του τουρκικού ζυγού· περίφημη είναι η αναπαράσταση της πυρπόλησης της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη (Συλλογή Σερπιέρη· φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Αντιπροσωπευτικός πίνακας του Νικηφόρου Λύτρα, με τίτλο «Ο γαλατάς» (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα· φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»).